در ایران شکوفائی صنعت کرم ابریشم از دوران ساسانیان شروع و در دوران صفویه به اوج خود رسیده است . در حال حاضر در ایران سه کارخانه ابریشم کشی وجود دارد در خصوص ویژگی های اقتصادی صنعت نوغانداری قابل ذکر است که سرمایه گذاری در این رشته در مقایسه با پاره ای از فعالیت های تولیدی کمتر بوده و زمان بازگشت سرمایه این رشته بسیار سریع است و کشت و کار توت در غالب خاکها و با کیفیت مختلف توپوگرافی و شرایط فنی متفاوت ، امکان پذیر است . هم چنین در توتستان ها نیاز شدید به ماشین آلات وجود ندارد و کشت توت در کنار کانال های آبیاری ، حاشیه رودخانه ها و آبراه ها و مزارع عملی است و ارزش افزوده فعالیت های پرورش کرم ابریشم قابل توجه و بازگشت سرمایه گذاری سریع است . این فعالیت امکانات تأمین مواد اولیه برخی از صنایع نساجی ، قالی بافی ، پزشکی ، نظامی و مخابراتی را فراهم می سازد .
کرم ابریشم به منظور تولید پیله پرورش داده می شود واز پیله ها جهت ابریشم کشی استفاده می گردد . الیاف ابریشم یکی از مواردی است که در تهیه منسوجات ، قالی و سایر دست بافتها به کار می رود و امروزه یکی از اقلام مهم صنعتی برخی از کشورها پرورش دهنده ی کرم ابریشم به شمار می آید.
تاریخچه یافتن کرم ابریشم
گونه اهلی کرم ابریشم که پرورش آن متداول است، به‌طور اتفاقی حدود ۴۶۰۰ سال پیش با پیدا کردن پیله‌ای از روی درخت توت و تنیدن تارهای آن دور انگشت ملکه چین کشف شد اما امروزه با گسترش پرورش پیله ابریشم این محصول به‌صورت صنعتی پرورش می‌یابد و از یک جعبه تخم نوغان که ۲۰۰۰۰ عدد است، حدود ۲۰ تا ۳۰ کیلو پیله به دست می‌آید که تا ۴۰ کیلوگرم قابل افزایش است.
طرح پرورش کرم ابریشم
صنعت پرورش کرم ابریشم از جمله صنایعی است که در سال‌های اخیر تلاش بسیاری شده تا رونق گذشته را دوباره پیدا کند. نوغانداری و تولید فرآورده‌های ابریشمی نیز فعالیتی جانبی در کنار فعالیت‌های اصلی کشاورزی محسوب میشود.
محصول اصلی حاصل از پرورش کرم ابریشم نخ ابریشمی است که در ایران بیش از ۹۵ درصد آن در تولید فرش به کار می‌رود که می‌توان گفت انحصاری است. نخ ابریشمی به واسطه نرمی، شفافیت همراه با ظرافت و استحکام فوق‌العاده‌ای که دارد، یکی از مهمترین و گرانبهاترین الیاف‌ها شمرده میشود. به گفته فرزام پوررمضان، مدیرعامل شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران، در نوغانداری از پرورش کرم ابریشم تا نخ‌کشی و تولید پارچه، تنها با ۵ جعبه تخم نوغان می‌توان سالانه بیش از ۳۸ میلیون تومان درآمدزایی داشت.
ارتباط تنگاتنگی بین کشاورزی، صنعت، تجارت و بازرگانی در صنعت نوغانداری وجود دارد و این ارتباط همچون حلقه‌های یک زنجیر است. عملکرد ناقص یک حلقه موجب محدودیت حلقه‌های دیگر و عملکرد مطلوب یکی سبب رشد و توسعه دیگر حلقه‌ها میشود. پس با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام شده و ظرفیت‌های موجود در این صنعت و دسترسی آسان به مواد اولیه می‌توان با توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی علاوه بر تامین نیاز کشور محصولات ابریشمی بسیاری را به خارج از کشور صادر کرد.
افزایش روزافزون مصرف فرآورده‌های ابریشمی در جهان و کاهش یا توقف فعالیت نوغانداری در کشورهای توسعه یافته، فرصت مناسبی برای کشورهای در حال توسعه برای توسعه این صنعت فراهم کرده است.
نوغانداری و تولیدات آن
کرم ابریشم توت ( bombyx mori ) حشره ای است با دگردیسی (استحاله) کامل و دارای چهار مرحله زندگی تخم، لارو، شفیره و پروانه بوده که تنها درمرحله دوم یــــا لاروی ازبرگ توت تغذیه کرده ودرپایان این مرحله که عموما ۲۵ تا ۳۰ روز بطول می انجامد با تنیدن تـــار، تولید پیله ابریشمی می کند. دوره لاروی کرم ابریشم دارای پنج مرحله تغذیه است که به هر مرحله آن یک ” سن ” می گویند. سنین ۱، ۲ و ۳، کرم جوان و سنین ۴ و ۵ کرم بالغ نامیده می شود.
ویژگی‌های اقتصادی نوغانداری در ایران
در ایران، سرمایه‌گذاری در نوغانداری در مقایسه با پاره‌ای از فعالیت‌های تولیدی کشاورزی کمتر و بازگشت سرمایه سریع‌تر است. همچنین دوره بازدهی این فعالیت کوتاه و امکان پرورش کرم ابریشم ۳ سال بعد از شروع کاشت توت فراهم خواهد بود. در مناطقی که امکانات طبیعی اجازه دهند نیز می‌توان این فعالیت را به صورت یک فعالیت مستمر سالانه مورد نظر قرار داد. از سوی دیگر، این حرفه حرفه‌ای اشتغالزاست که به‌صورت شغل فرعی نیز می‌تواند در مجاورت مشاغل اصلی روستایی از زمان پرورش تا صنایع جانبی و تولید محصولات نهایی مورد توجه قرار گیرد. پرورش کرم ابریشم همچنین برای کشاورزان خرده‌پایی که نیم تا یک هکتار توتستان دارند، قابل انجام بوده و مدیریت چنین واحدهایی در سطوح روستایی بسیار عملی و اقتصادی است. ضمن اینکه پرورش کرم ابریشم در مواردی بسته به الگوی زراعی و شرایط اقلیمی، منطبق بر دوره کم‌کاری کشاورزان بوده و به فعالیت اصلی آنان لطمه‌ای وارد نمی‌سازد که به این شکل از بیکاری پنهان کشاورزان نیز جلوگیری می‌کند. این فعالیت همچنین امکانات تامین مواد اولیه برخی از صنایع نظیر نساجی، قالی‌بافی، صنایع پزشکی، صنایع نظامی و… را فراهم می‌کند و از این نظر می‌تواند منبع مناسبی برای درآمد ارزی کشور تلقی شود.
هزینه و درآمد نوغانداری
نوغانداری همزیستی مسالمت‌آمیزی با سایر بخش‌های کشاورزی از جمله چای دارد و مزاحمتی برای سایر مشاغل نداشته و در حاشیه جوی‌ها و نهر‌ها و زمین‌های بلااستفاده که در جوار خانه‌های روستایی قرار دارد، می‌توان نهال توت کاشت که می‌تواند یک فرصت اقتصادی برای تأمین غذای مورد نیاز پرورش کرم ابریشم باشد و به‌عنوان یک پوشش نیز به حفظ محیط‌زیست و گسترش فضای سبز کمک خواهد کرد، علاوه بر این نیاز چندانی به استخدام نیرو ندارد و اغلب به‌صورت خانوادگی انجام میشود.
تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد به ازای پرورش هر جعبه تخم نوغان به‌طور میانگین ۳۰ کیلو پیله برداشت میشود و با احتساب متوسط قیمت ۲۰ هزار تومان برای هر کیلو پیله ابریشم، هر جعبه مبلغی حدود ۶۰۰ هزار تومان درآمدزایی دارد. فرزانه در این باره می‌گوید: «غیر از توتستان که نیاز اولیه نوغانداری است کشاورزان اغلب تنها مبلغی در حدود ۳۵۰۰ تومان بابت سم یا آهک مورد استفاده می‌پردازند و معمولاً مبلغ دیگری به این هزینه‌ها اضافه نخواهد شد.» این البته تنها هزینه و درآمد یک جعبه تخم نوغان است و بدیهی است هر چقدر تعداد بیشتر باشد به همان میزان به سود و هزینه نیز افزوده خواهد شد.
عوامل اقتصادی موثر در تولید پیله کرم ابریشم
هدف از رشد و توسعه صنایع کرم ابریشم باید مبتنی بر به‌دست آوردن حداکثر کیفیت و کمیت پیله و ابریشم خام با استفاده از اقتصاد بهینه باشد بدین منظور ایجاد توتستان و تکثیر واریته‌های اصلاح شده در راستای کمیت و کیفیت مطلوب‌تر، استفاده از نژادهای قوی و سالم و پرمحصول کرم ابریشم و همچنین ایجاد شرایط محیطی مناسب پرورش با استفاده از فناوری پیشرفته باید در اولویت‌های توسعه این صنعت قرار گیرد.عرضه پیله از طرف نوغانداران تابعی از متغیرهایی مانند قیمت سال قبل فروش پیله، قیمت نهاده‌های تولید، شرایط آب و هوایی، بروز بیماریها و آفات، میزان تولید سال یا سال‌های گذشته و درآمد حاصل است.
صنعت ابریشم و نکات مهم
تعداد انواع کرمهایی که پیله می سازند به بیش از ده رقم می رسد که اکثرآنها وحشی بوده ولی کرمی که بیشتر مورد بهره برداری قرار می گیرد کرم ابریشم (sericarin mori) می باشد . چرخه زندگی و نحوه ترشح و تولید ابریشم توسط کرم بدین ترتیب است که ابتدا حشره ماده در فصل بهار تخمها تبدیل به کرمهای کوچکی می گردند . برای پرورش کرمها باید برگ توت کافی و مرغوب در اختیارشان قرار داد .
به علت این که کرمها ی جوان در مقابل امراض حساس می باشند باید آنها را در اتاقی که درجه حرارت و رطوبت معینی دارد پرورش داد. برگهای توت را باید با کارد مخصوص و تمیز یا با ماشین برگ برقطعه قطعه کرده و به مصرف تغذیه کرمها رساند و از دادن برگهای ضخیم و زرد به کرمهای جوان خودداری نمود .
پس ازاین که مدتی ازپرورش کرمها گذشت رشد وفعالیت آنها زیاد شده و پرورش آنها به محل بزرگ و وسیع تری محتاج می باشد .
پرورش کرمهای بالغ در محلهای مخصوصی به نام تلنبار صورت می گیرد . در این دوره چون مقدار زیادی برگ مورد نیاز است باید برگ توت را با شاخه در اختیار کرم گذاشت . برگها باید تمیز و عاری از گردو خاک باشند .
پس از مدتی کرمها از اشتها افتاده و رنگ بدنشان بتدریج تغییر یافته به رنگ زرد شیری در می آیند و از طول بدنشان کم می شود. این حالت را مرحله تنیدن پیله می نامند . در این مرحله کرمها را به قالبهای مخصوص تنیدن پیله ( مابشی ) هدایت می کنند .
جنس مابشی از مقوا بوده واز تعداد بسیار زیادی حجره که دارای اندازه های یکسان می باشند تشکیل شده است . تعداد ۱۰ عدد قاب را در یک چهار چوب چوبی قرار داده و آنها را در روی بستر پرورش قرار می دهند . این قالبها در بالای بستر پرورش دارای حرکت دورانی بوده و بتدریج لاروها به داخل چهارخانه هدایت شده در آنجا تبدیل به شفیره می شوند .
زمان جمع آوری پیله وقتی است که شفیره به رنگ قهوه ای در آمده باشد . برداشت پیله در پرورش مدرن کرم ابریشم که پیله ها در داخل خانه های قاب مخصوص تنیدن پیله می شوند ساده بوده وبا استفاده از شانه یا دستگاه مخصوص برداشت پیله انجام می شود .
نیازهای اولیه در پرورش کرم ابریشم
برای پرورش کرم ابریشم در ازای هر جعبه نوغان نیاز به حدود ۱۵۰ درخت توت سه ساله یعنی چیز در حدود یک تن برگ با شاخه نیاز است. اگرچه در گذشته پرورش کرم ابریشم تنها در فضاهای سنتی مانند تلمبارها انجام می‌شد اما او معتقد است می‌توان کرم ابریشم را در فضاهایی غیر از تلمبارها (به‌صورت نیمه صنعتی و صنعتی) پرورش داد و می‌افزاید: «برای پرورش هر جعبه کرم ابریشم حدود ۲۰ مترمربع فضا نیاز است که می‌توان برخلاف گذشته که در تلمبارهای سنتی نگهداری می‌شدند در طبقات مختلف این کار را انجام داد، مثلاً می‌توان در قالب سه طبقه ۷ متری یا دو طبقه ۱۰ متری انجام داد.
طرح توجیهی پرورش کرم ابریشم در 5 مرحله دارد
1- زمان پرورش کرم ابریشم
نوغانداری مانند سایر سرمایه‌گذاری‌ها کاری تمام فصل نیست و به دلیل نیازهای اولیه مانند برگ درخت توت و دمای هوا در مدت زمان محدودی صورت می‌پذیرد. کار پرورش کرم ابریشم تنها ۴۵ تا۵۰ روز طول می‌کشد و پیله‌تر ابریشم وارد بازار میشود و نوغانداران از دسترنج‌شان استفاده کرده و به سود می‌رسند .
این در حالی است که نیازمند سرمایه‌گذاری کلان اولیه نیز نیست و از نهال کشت شده توت ،به‌عنوان منبع غذایی کرم ابریشم می‌توان تا ۲۵ سال بهره برداری کرد. بهترین زمان برای شروع پرورش کرم ابریشم اردیبهشت ماه است.
2- نیاز اولیه برای پرورش کرم ابریشم
برای پرورش کرم ابریشم در ازای هر جعبه نوغان نیاز به حدود ۱۵۰ درخت توت سه ساله یعنی چیز در حدود یک تن برگ با شاخه نیاز است.» اگرچه در گذشته پرورش کرم ابریشم تنها در فضاهای سنتی مانند تلمبارها انجام می‌شد می‌توان کرم ابریشم را در فضاهایی غیر از تلمبارها (به‌صورت نیمه صنعتی و صنعتی) پرورش داد:
برای پرورش هر جعبه کرم ابریشم حدود ۲۰ مترمربع فضا نیاز است که می‌توان برخلاف گذشته که در تلمبارهای سنتی نگهداری می‌شدند در طبقات مختلف این کار را انجام داد، مثلاً می‌توان در قالب سه طبقه ۷ متری یا دو طبقه ۱۰ متری انجام داد.
3- تفریخ
خروج کرم ازتخم را تفریخ گویند که در شرایط مساعد سیزده روز طول می کشد پس ازاینکه اولین آثار تفریخ مشاهده شد لازم است جهت تفریخ یکنواخت به مدت چهل وهشت ساعت دراتاقی کاملا تاریک که دارای دمای 25 درجه سانتیگراد و 80% رطوبت داشته باشد قرار گیرد. رنگ تخم ها در ابتدا آبی روشن است که درست قبل از خارج شدن کرم ها ازتخم تیره رنگ می شوند.
تخم نوغان، خصوصا در مراحل انتهایی دوره تفریخ، مقاومت کمتری در برابر افزایش دی اکسید کربن محیط نشان می‌دهد، بنابر این لازم است هوای تازه به طور مداوم بخصوص مراحل پایانی تفریخ در اختیار آنها قرار گیرد.
4- کرم جوان
کرم ابریشم معمولا دارای پنج مرحله تغذیه و چهارمرحله پوست اندازی است که به هر مرحله از تغذیه (سن) و به هر مرحله از پوست اندازی (خواب ) گفته می شود . می توان گفت که کرم ابریشم دارای 5 سن و 4 خواب است سنین 1و2و3 را( کرم جوان) گویند.سنین کرم جوان حدود یازده روزطول می کشد.
5- کرم بالغ
سنین 4 و 5 به نام کرم ابریشم بالغ نامیده می شود که 15-16 روز به طول می انجامد در پایان سن پنجم کرمها از اشتها افتاده واز تغذیه باز می مانند جثه آنها کوچک شده و به رنگ زرد و شفاف درمی آیند که دراین زمان با گذاشتن وسایل پیله تنی بر روی کرمها موجبات تنیدن پیله فراهم می آید.
عادت غذایی کرم ابریشم
کرم ابریشم از برگ درخت توت برای تغذیه استفاده می کند و هیچ غذای دیگری را نخواهد خورد برگ های توت باید بلا فاصله بعد از بیرون آمدن کرم از تخم دراختیارش قرار گیرد برگهای تازه و لطیفی که مورد نیاز کرم جوان است دراوایل بهار در دسترس است .
برگهای کهنه در سه مرحله اول زندگی کرم ابریشم (کرمهای جوان) بسیارخشن است در دوره چهارم و پنجم زندگی (کرم های بالغ) می توانداز برگهای سخت و خشن استفاده کنند.برگها باید عاری از مواد آفت کش باشند.یعد از جمع آوری مقدار زیادی از شاخه های درخت توت با برگ های تازه به عنوان ذخیره غذایی باید آنها را به مدت سه دقیقه در محلول گند زدا قرار داد.
سپس برگها باید در زیر شیر آب خوب شسته شود تا تمام برگها خوب پاک و شسته شود زیرا می تواند باعث کشته شدن کرم های ابریشم شودبعد با تکان دادن آب اضافی برگها گرفته شده و در کیسه های پلاستیکی و جای خنک نگه داری شود.
تشکیل پیله
ابتدای هر تابستان پروانه کرم ابریشم ازپیله خارج می شود پروانه ماده پس ازجفت گیری 400 تخم کوچک می گذارد طی تقریبا دوهفته یک کرم ابریشم 3میلی متری ازتخم خارج می شود به آنها برگ درخت توت سفید داده می شودکه حریصانه آنها را می بلعند سپس طی چهار مرحله پوست اندازی می کنندتا کاملا بالغ شوند .
بعد ازحدود یک ماه هرکرم ابریشم شروع به ریسیدن پیله اطراف خودش می کند این کار به وسیله غده ترشح کننده کرم ابریشم انجام می شود.
کرم ابریشم یک تارابریشمی نازک ترشح می کند و بعد با چسبی که تهیه می کند پیله را به صورت سطح صافی به هم می چسباند این کار سه روز و سه شب طول می کشد که بسته به خصوصیات نوع وروش پرورش کرم ابریشم ،یک پیله می تواند وزنی در حدود 5/1 تا 5/2 گرم داسته باشد.
اگر چه پیله به عنوان محصول اصلی استفاده نمی شود در عوض برای تهیه ابریشم خام به کار می رود دو تا سه روز بعد از تشکیل پیله کرم درون آن به شفیره تبدیل می شودو تقریبا بعد از دو هفته به صورت پروانه از پیله خارج می شود . ازشفیره کرم ابریشم برای تهیه غذای ماهی – لوازم دارویی و آرایشی می شود.
باید توجه کنید که طول رشته نخ ابریشمی یک پیله ممکن است 300تا 900 متر باشد خروج پروانه از پیله می تواند این رشته نخ را تکه تکه کند در حالی که ابریشم از پیله کامل که شفیره داخل آن است به دست می آید.
در یک مزرعه پرورش کرم ابریشم پروانه های بالغ فقط به اندازه مورد نیازاجازه دارند از پیله خارج شوند باقیمانده به وسیله گرما در درون پیله کشته می شوند برای اینکه ابریشم بتواند ریسیده و به پارچه تبدیل شود.
پروانه کرم ابریشم رنگ متمایل به زرد با بدنی کلفت و پرموى دارد.
عمر پروانه بالغ مدت بسیار کوتاهی است به اندازه کافی طولانی برای این که پروانه بتواند تخمگذاری کند.
تغذیه کرم ابریشم
از تغذیه کرمها با برگهای خیس، باران خورده، شبنم دار، خاک آلوده، پژمرده و خشبی باید قویا خودداری گردد.
باید مطمئن بود که هنگام برداشت برگ، درختان میوه مجاور این درختان سمپاشی نشده باشند زیرا در صورت انجام سمپاشی، احتمال اینکه ذرات سم بوسیله باد روی برگ درختان توت نیز منتقل شده باشد، وجود دارد. تغذیه کرمها با برگهای آلوده به سم موجب نابودی آنها میشود. بنابراین در صورت مشکوک بودن می‌توان ابتدا تعداد کمی‌از کرمها را در محل جداگانه ای بوسیله برگ چیده شده مشکوک تغذیه نمود. چنانچه برگها آلوده به سم باشند کمتر از 2 ساعت پس از تغذیه، کرمها بی تاب شده، سر خود را به اطراف حرکت داده و مایع سبز رنگی از دهان آنها خارج میشود. در این حالت باید کلیه برگهای آلوده و کرمهای مسموم شده را از محیط پرورش دور ساخت.
لازم است برداشت برگ، صبح زود و یا عصر هر روز انجام شود و از برداشت آن در زمان آفتاب شدید اجتناب گردد زیرا برداشت برگ در این زمان باعث خشکیدگی برگها شده و افزایش گرمای برگها موجب تخمیر و ترشیدگی آنها می‌گردد.
مطلوب است عملیات برداشت برگ طوری انجام شود که همیشه به اندازه یک وعده برگ برای تغذیه کرمها ( به ویژه برای سنین 4 و 5 ) ذخیره شده باشد. به گونه ای که برگهای چیده شده درعصرها برای اولین وهله برگ دهی روز بعد و برگ چیده شده صبح برای وهله‌های دیگر برگ دهی روزانه استفاده گردد. اتاق ذخیره باید محلی خنک و تاریک بوده و قابلیت تهویه را نیز داشته باشد. ضمناً به منظور حفظ رطوبت برگها، پس از پهن کردن آنها بهتر است روی برگ بوسیله پارچه تمیز نمداری پوشانیده شود.
ضروری است برگ دهی چه به صورت خرد شده در سنین کرم جوان و چه به صورت برگ کامل همراه با شاخه در دوره بالغ، به صورت یکنواخت در بستر کرم انجام شود تا کلیه کرمها از میزان کافی برگ برخوردار شده و ضمن تغذیه لازم به طور هماهنگ رشد نمایند.
خواب کرم ابریشم
کرمهای ابریشم در فاصله سنین یک تا پنج، دارای چهار مرحله پوست اندازی هستند که به هر مرحله پوست اندازی اصطلاحا خواب کرم گفته میشود. علائم پوست اندازی عبارتند از: کاهش تغذیه، کاهش تحرک، متورم شدن ناحیه سینه ای، چسبیدن روی یک نقطه در روی بستر پرورش، قرار گرفتن لارو با حالت زاویه دار و شفاف شدن پوست لارو.
رعایت نکات زیر در زمان خواب کرم الزامی‌است
به دلیل عدم یکنواختی کامل کرمها در زمان خواب و به منظور جلوگیری از تراکم برگ باقی مانده در بستر، میزان آخرین وهله برگ دهی قبل از خواب هر سن کمتر از وهله‌های قبلی است.
مطلوب است با مشاهده علائم خواب کامل کرمها، بستر پرورش به وسیله پودر آهک مرده آهک پاشی گردد.
دلایل پاشیدن آهک در بستر کرم ابریشم عبارتند از
- کاهش رطوبت بستر
- خشک شدن برگهای باقیمانده در بستر
- کاهش فعالیت عوامل بیماریزا.
برای تمیز کردن بستر پرورش، می‌توان از توری های پلاستیکی استفاده نمود. بدیهی است اندازه چشمه توری‌ها برای استفاده در دوره کرم جوان کوچکتر و برای دوره کرم بالغ بزرگتر میباشد. همچنین در دوره کرم بالغ که کرمها با شاخه تغذیه میشوند می‌توان با برداشتن شاخه‌ها سطح زیرین آنرا تمیز کرده و مجدداً شاخه را روی بستر تمیز شده قرار داد.
نکته مهمی‌که باید در مورد تمیز کردن بستر یاد آوری نمود آن است که در مراحل مختلف این عملیات بویژه در دوره کرم جوان که لاروها ریز بوده و امکان مشاهده آنها اندکی مشکل است، باید توجه کافی نمود تا از دور ریختن احتمالی لاروها و یا آسیب‌های وارده به آنها اجتناب گردد.
نکته دیگر اینکه چون تمیز کردن بستر به ویژه در سنین 4 و 5، نیروی انسانی قابل ملاحظه ای نیاز دارد بهتر است در این خصوص برنامه ریزی لازم صورت پذیرد تا عملیات تمیز کردن بستر و سپس تغذیه لاروها به موقع انجام شوند.
افزایش سطح بستر و یکنواخت کردن کرمها در بستر
همراه با تغذیه و افزایش سن لاروها جثه آنها بزرگتر شده و نیاز به سطح بستر بیشتری دارند. لذا به طوری که در جداول الگویی نیز منعکس گردیده در مواقع لزوم باید به گسترش سطح بستر آنها اقدام نمود. افزایش به موقع سطح بستر پرورش و فراهم کردن بستر مناسب تاثیر بسیار زیادی بر کمیت و کیفیت محصول تولیدی داشته و در پیشگیری از شیوع بیماریهای مختلف به خصوص بیماری گراسری مؤثرمی‌باشد.
عمل گسترش بستر قبل از هر خواب تا دو برابر سطح اولیه و پس از پوست اندازی به اندازه مورد نیاز ضروری است. نکته ای که لازم است مورد توجه قرار گیرد آن است که در تمامی‌مراحل پرورش اعم از تغذیه و گسترش بستر از تراکم کرمها در یک نقطه اجتناب کرده و سعی شود کرمها به طور یکنواخت در سطح بستر پراکنده شوند.
ضروری است به منظور جلوگیری از وارد آمدن هرگونه صدمه به لاروها، جابجایی آنها در سنین جوانی به وسیله دست انجام نشده و از وسایلی مانند پر مرغ استفاده گردد.
رعایت بهداشت محیط پرورش و ضدعفونی
با توجه به اینکه بیماریهای کرم ابریشم قابل درمان نیست، برای پیشگیری خسارات حاصل از بیماریها و آفات لازم است اتاق تفریخ، اماکن پرورشی و کلیه وسایل مورد نیاز در تفریخ و پرورش به شرح ذیل ضدعفونی شوند:
1- محلول 2 درصد فرمالین: زمان استفاده از این محلول 4 روز قبل از شروع عملیات پرورش و یا تفریخ است. محلول شامل یک لیتر فرمالین (37 درصد) و 17 لیتر آب میباشد. برای تاثیر بهتر این محلول لازم است که محیط گرم بوده (20 تا 25 درجه سانتی گراد) و کلیه منافذ ورود و خروج هوا گرفته شود.
48 ساعت قبل از شروع عملیات، کلیه دربها و پنجره‌ها را باز نموده تا گاز حاصل از محیط خارج شود. از این محلول برای هر متر مربع به میزان یک لیتر استفاده میشود.
2- محلول 1درصد کلر: زمان استفاده از این محلول یک روز قبل از شروع پرورش و یا تفریخ است. محلول شامل 20 گرم کلر تجارتی و یک لیتر آب میباشد. در تلمبارهای سنتی این محلول کاربرد راحت تری دارد.
3- پودر کلر و آهک: این پودر به صورت روزانه در محل ورودیهای سالن پرورشی استفاده میشود و مخلوط شامل 950 گرم آهک کشته و 50 گرم کلر است.
به دلیل فراوانی میکروارگانیسم‌های بیماری زا در کرم ابریشم و احتمال ابتلاء به بیماریهای مختلف، باید در ضدعفونی کردن بستر پرورش و رعایت نکات بهداشتی محیط پرورش دقت فراوانی نمود. برای ضد عفونی می‌توان از پودرهای ضدعفونی کننده معرفی شده (95 درصد پارافرمالدئید و 5 درصد آهک) استفاده نمود.
پودر را در پارچه نازکی ریخته و با تکان دادن پارچه محتوی پودر روی کرمها، عمل ضدعفونی را انجام داد. عمل ضدعفونی صبحها و قبل از پوست اندازی کرمها و قبل از اولین برگ دهی انجام میشود. البته در صورت اشاعه بیماری باید دفعات ضدعفونی افزایش یابد.
معمولاً پس از هر وعده تغذیه کرمها، مقادیری ضایعات تغذیه در راهروهای تلنبار و حواشی بستر ریخته میشود که باید بلافاصله بدون ایجاد گرد و غبار نسبت به جاروی محیط پرورش و خارج کردن ضایعات اقدام و در صورت امکان با استفاده از محلول کلر یا دیگر مواد ضدعفونی کننده، ضدعفونی شوند.
ضمن اینکه هنگام ورود به داخل تلنبار باید کفشها تعویض شوند به همین دلیل وجود تعدادی دمپایی در داخل محیط پرورش برای تعویض کفشها ضروری است. این اعمال موجبات ورود عوامل بیماریزا به داخل محیط پرورش را کاهش داده و از ابتلاء کرمها به بیماریها جلوگیری به عمل می‌آورد.
مجوز برای سرمایه‌گذاری
برای سرمایه‌گذاری در هر صنعتی یقینا نیاز به دریافت مجوزهای مربوط است. رئیس اداره توسعه نوغان گیلان در باب اخذ مجوز برای نوغانداری می‌گوید: «برای پرورش نوغان تا ۵ جعبه نیازی به اخذ مجوز نیست اما برای بیش از این تعداد باید هماهنگی‌هایی برای حمایت انجام داد که ما در اداره نوغان، در خدمت علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری هستیم. به‌عنوان مثال چنانچه فردی برای ساخت مکان برای بهره‌برداری صنعتی نیاز به وام داشته باشد معرفی خواهیم کرد. از دیگر حمایت‌های اداره نوغان برای کسانی که می‌خواهند به‌صورت صنعتی کار کنند، اختصاص نهال توت است که با سوبسید زیاد (چیزی در حدود ۱۰درصد قیمت واقعی) در اختیار متقاضی قرار خواهد گرفت.
استان‌های فعال در پرورش کرم ابریشم
آمارها نشان می‌دهد در گیلان، مازندران، گلستان، خراسان‌رضوی، اصفهان، فارس، خراسان‌شمالی، خوزستان، قم، تهران، خراسان‌جنوبی، یزد، کرمان، زنجان و آذربایجان‌شرقی و غربی کرم ابریشم پرورش داده میشود و ۱۸ هزار و ۶۰۰ خانوار نوغاندار کشور، سالانه حدود هزار تن پیله‌تر ابریشم تولید می‌کنند که نشان‌دهنده تنوع اقلیمی مکان‌های پرورش کرم ابریشم است.
تنیدن پیله ابریشم و برداشت آن
نشانه‌های آماده شدن کرم برای تنیدن پیله به قرار زیر است
- کاهش تغذیه
- تغییر بافت مدفوع
- تغییر رنگ لارو (شفاف شدن)
- ترشح مقدار زیادی ادرار
- کاهش حجم بدن
- ترشح تارهای ابریشمی
- بالاگرفتن سر
- با بروز این علائم بستر پرورش کاملا تمیز شده و تغذیه لاروها به صورت تک برگ انجام میشود.
در زمان تنیدن پیله مطلوب است
محل پرورش از دمای 25 درجه سانتیگراد و 70 درصد رطوبت برخوردار باشد. حرارت و رطوبت کمتر و زیادتر از حدود فوق موجب کاهش پیله تولیدی و بروز خسارت اقتصادی محصول می‌گردد. ضروری است در دوره تنیدن پیله تهویه محیط پرورش به خوبی انجام گیرد، همچنین لازم است از جابجایی کرمها و دست زدن به آنها اجتناب کرد.
برای تنیدن پیله از وسایل اختصاصی این کار که اصطلاحا مابوشی نامیده میشود استفاده می‌گردد. در صورتی که وسایل مذکور در اختیار نباشد می‌توان از کاه و کلش خرد نشده یا گیاهان محلی خشک شده در آفتاب که دارای انشعاب زیاد بوده و بوی زننده ای نداشته باشند استفاده نمود.
وسایلی که برای تنیدن پیله مورد استفاده قرار می‌گیرند باید ارزان و بادوام بوده و تعداد حفره‌های آنها زیاد باشد تا کرمها به راحتی در آن حرکت کرده و فضای مناسبی برای تنیدن پیله وجود داشته باشد.
دوره تنیدن پیله
شرایط محیطی مناسب 3 تا 4 روز به طول می‌انجامد و لازم است در این دوره نسبت به فراهم آوردن شرایط فوق و جمع آوری لاروهای سرگردان (به پیله نرفته) اهتمام ورزید. ضروری است نسبت به جمع آوری کرمهای مرده و بیمار و معدوم سازی آنها اقدام گردد.
در صورت تامین شرایط محیطی مناسب، حدود هشت روز پس از آغاز تنیدن پیله، شفیره کامل شده و می‌توان پیله‌ها را برداشت نمود. برای جلوگیری از کاهش رطوبت پیله که موجب کاهش وزن آن میشود باید عملیات برداشت به موقع و سریع صورت گیرد. کرک گیری پیله‌ها و جداسازی کرمهای مرده و پیله‌های پوست پیازی و نا مرغوب از محصول موجب افزایش ارزش آن هنگام فروش می‌گردد.
توصیه می‌گردد جهت حصول اطمینان از مناسب ترین زمان برداشت پیله و پیش از آغاز عملیات فوق، تعدادی پیله از قسمتهای مختلف محل پرورش به صورت تصادفی انتخاب شده و شفیره‌های آنها مورد باز بینی قرار گیرد.
بیماری ها و کنترل های بیماری کرم ابریشم
مهمترین بیماریهای کرم ابریشم شامل موسکاردین‌ها ، آسپرژیلوس ، فلاشری ، گراسری و پبرین هستند که بیشترین خسارات را به کرم ابریشم وارد می‌سازند. در اینجا به طور مختصر علائم بیماری، نحوه سرایت بیماری و نحوه کنترل و پیشگیری تشریح میشود.
1. موسکاردین (نقلک یا گچ میر) و علائم آن
موسکاردین نوعی بیماری قارچی است و شامل چهار نوع سفید، زرد، سبز و سیاه میباشد.
در انواع مختلف متفاوت است ولی به طور کلی عدم تحرک، کاهش اشتها و پیدایش لکه‌های سفید و سیاه در نقاط مختلف سطح بدن از علایم بیماری است. لاشه کرمهایی که در اثر موسکاردین از بین می‌روند ابتدا نرم بوده ولی به تدریج سخت شده و در نهایت حالت مومی‌شکل به خود می‌گیرند. لاشه کرمهای مرده به هنگام سخت شدن ابتدا سفید شده و سپس بسته به نوع موسکاردین تغییر رنگ می‌دهند.
سرایت بیماری: از طریق پوست انجام میشود و چنانچه پوست بدن کرمها به قارچ آلوده شود، عامل بیماری از پوست عبور کرده و با رخنه به داخل بدن کرم، وارد خون شده و تکثیر می‌گردد. پس از مرگ کرمهای مبتلا، قارچهای موجود در لاشه کرم مرده تکثیر یافته و در محیط پخش شده و یا از طریق تماس دستهای کارگران به کرمهای سالم سرایت می‌نمایند. عامل بیماری می‌تواند از طریق برگ آلوده نیز به کرمها منتقل شود.
کنترل بیماری
با مواد ضدعفونی کننده، بسترهای پرورشی و سطح بدن کرمها ضد عفونی گردند. کرمهای بیمار جمع آوری شده و پس از ریختن در محلولهای ضد عفونی معدوم گردند.
نکته مهمی‌که در مورد ضدعفونی بستر پرورش باید یادآوری نمود این است که به منظور جلوگیری از مسمومیت کرمها به وسیله مواد ضدعفونی، تغذیه کرمها باید 30 دقیقه پس از اتمام ضد عفونی انجام شده و از مصرف برگهای خیس نیز خودداری گردد.
2. بیماری آسپرژیلوس و علائم آن
این بیماری غالبا در دوره کرم جوان بروز می‌کند. پیشرفت این بیماری در سنین اولیه کرم بسیار سریع بوده و موجب خسارات زیادی می‌گردد.
تغذیه کرمهای مبتلا به بیماری از روز دوم کاهش یافته، بدنشان کوچک، رنگشان شفاف و رشدشان نا منظم می‌گردد و از روز سوم یا چهارم به تدریج می‌میرند.
در این حالت هیچ علامت خاصی روی لاشه کرمهای مرده دیده نمی‌شود. قارچ عامل بیماری در بدن لاروهای مرده تکثیر یافته و موجب انتشار بیماری می‌گردد و به همین علت، لاروهای مرده به رنگ سبز مایل به زرد یا قهوه ای تغییر شکل می‌یابد. چنانچه بیماری در خواب سنین سوم و یا چهارم و یا اوایل این سنین رخ دهد، انواع کرمهای نیمه پوست انداخته، پوست اندازی نکرده و کرمهایی که قسمت انتهایی بدنشان کثیف است در بستر پرورش می‌توان یافت.
سرایت بیماری: عامل این بیماری نیز مانند موسکاردین، از طریق پوست وارد بدن لارو می‌گردد. این قارچ در سالنهای پرورشی روی قسمتهای چوبی، کلش برنج، پارچه‌ها، مدفوع کرم ابریشم و ضایعات پرورشی رشد کرده و تکثیر می‌یابد. این بیماری در مواقعی که رطوبت محیط بالا باشد سریع تر رشد کرده و گسترش می‌یابد.
کنترل آن
لازم است با مواد ضدعفونی کننده، بسترهای پرورشی و سطح بدن کرمها ضد عفونی گردند، همچنین کرمهای بیمار جمع آوری شده و پس از ریختن در محلولهای ضد عفونی معدوم گردند.
3. فلاشری‌ها (سیاه میر یا لسه میر) و علائم آن
فلاشری نام تعدادی از بیماریهای کرم ابریشم میباشد که علایمی‌مشابه نشانه‌های عمومی‌موسکاردین دارند.
علائم آن کاهش تغذیه، ناهماهنگی در رشد و پوست اندازی، چین خوردن میان روده ای و خالی شدن آن و سپس اسهال و استفراغ.
سرایت بیماری: نحوه ابتلاء کرمها به این بیماری به دو صورت میباشد: 1- از طریق دستگاه گوارش: مدفوع کرمهای بیمار دارای مقدار زیادی عامل بیماریزا است و در اثر تماس برگ با مدفوع این کرمها آلوده شده و به این ترتیب عامل بیماری از طریق دهان وارد دستگاه گوارش کرمهای سالم شده و آنها را مبتلا می‌سازد. 2- عامل بیماریزا از راه زخمهای ایجاد شده روی بدن کرمهای سالم وارد بدن آنها میشود.
کنترل بیماری: دقت و مراقبت در هنگام پرورش، جلوگیری از زخمی‌شدن کرمها، جمع آوری و سوزاندن کرمهای مریض، نظافت بستر پرورش و خارج کردن مدفوع از محیط پرورشی از روشهای کنترل بیماری است.
4- گراسری (مخوس یا زردمیر) و علائم آن
به تدریج کرمها اشتهای خود را از دست می‌دهند، پوست بدنشان شل و متورم میشود که این تورم در فاصله بین حلقه‌ها بیشتر میباشد به طوریکه بدن کرمها به شکل نی با گره‌های مشخص در می‌آید. پوست بدن کرم با کوچکترین ضربه ترکیده و مایع شیری رنگی از محل ترکیدگی از بدن کرم خارج میشود، کرمها حالت بی قراری داشته و در سطح بستر حرکتهای نامنظم و سریعی را که بیشتر شبیه حالت فرار و حرکت به حاشیه بستر میباشد، انجام می‌دهند. حساس ترین مرحله آلودگی و بروز بیماری گراسری اواخر سن چهارم و اوایل سن پنجم بوده و علایم اشاره شده بیشتر در این زمان مشاهده میشوند.
سرایت بیماری: ابتلاء کرمهای سالم به بیماری از طریق تغذیه برگهای آلوده به عوامل بیماریزا و از راه زخمهای حاصل روی بدن آنها میباشد.
کنترل آن
به منظور پیشگیری از بیماری باید از زخمی‌شدن کرمها در طول دوره پرورش جلوگیری شده و کرمهای مشکوک به بیماری از محیط پرورش خارج و معدوم گردند.
5- پبرین و علائم آن
پبرین یکی از مهم ترین و خطرناک ترین بیماریهای کرم ابریشم بوده و بروز آن موجب لطمه اقتصادی فراوانی به صنعت نوغانداری می‌گردد. امکان ابتلاء کرم ابریشم به این بیماری در تمام مراحل زندگی آن وجود دارد و تنها بیماری است که از طریق تخم منتقل میشود. رشد لاروها در سنین اولیه نامنظم شده و پوست اندازی آنها با اشکال مواجه میشود. پس از پوست اندازی، بدن لاروها نرم شده و رنگ آنها شفاف به نظر می‌رسد. گاهی اوقات لکه‌های نا منظم قهوه ای رنگ مایل به سیاهی در سطح بدن کرمها پدیدار شده و در بعضی حالات نیز پاهای شکمی‌علایم سیاه رنگی را نشان می‌دهند. کرمهایی که در سنین اولیه دچار این بیماری میشوند تا پایان سن چهارم دوام نیاورده و از بین می‌روند. همان طور که اشاره شد این بیماری از طریق تخم نیز انتقال یافته و کرمهایی که از این راه آلوده شده باشند عموما تا پایان سن دوم از بین خواهند رفت.
سرایت بیماری: عامل بیماری علاوه بر انتقال از طریق تخم، از راه دستگاه گوارش و تغذیه برگ آلوده نیز انتقال می‌یابد. کرمهایی که در دوره کرم بالغ به بیماری مبتلا گردند امکان زنده ماندنشان تا مرحله تنیدن پیله وحتی تا شفیرگی نیز وجود دارد.
کنترل آن
به منظور پیشگیری از بروز این بیماری ضروری است کشاورزان تخم نوغان مورد نیاز خود را از مراکز رسمی‌خریداری نمایند همچنین لازم است سالنهای پرورشی و ابزار مورد استفاده در زمان پرورش به دقت ضدعفونی شوند.
انواع آفت های کرم ابریشم
آفات نیز مانند بیماریها در صورت حمله به کرمها خسارات زیادی به محصول تولیدی وارد می‌نمایند
1 – مورچه‌ها:
خطرناکترین آفات کرم ابریشم مورچه‌ها هستند که در صورت حمله در سنین کرم جوان به ویژه در سنین 1 و 2 به دلیل کوچک بودن جثه کرم و امکان حمل آنها به وسیله مورچه به خارج از بستر، بیشترین خسارت را وارد می‌سازند.
مورچه‌ها به دو طریق ممکن است به کرمها حمله نمایند:
- داشتن لانه در محیط پرورش
- انتقال به محیط پرورش بوسیله برگ درختان توت. بنابراین لازم است از عدم وجود لانه مورچه در داخل سالن پرورشی اطمینان حاصل شود. همچنین آغشته کردن پایه‌های بستر به گریس یا قرار دادن پایه‌ها در ظروف آب می‌تواند از حمله مورچه‌ها به بستر پرورش جلوگیری نماید.
ضمن اینکه باید دقت نمود برگ چیده شده برای تغذیه حامل مورچه نباشد و در صورت مشاهده مورچه با تکان دادن برگها قبل از انتقال به محیط پرورش نسبت به دور ساختن آنها اقدام گردد. ضروری است درصورت مشاهده مورچه در بستر پرورش نسبت به تعویض بستر و از بین بردن مورچه‌ها اقدام نمود.
2 – زنبورهای وحشی گوشتخوار
با گاز گرفتن و قطعه قطعه کردن بدن کرمها از آن برای تغذیه خود و نوزادانشان استفاده می‌نمایند. در صورت مشاهده چنین زنبورهایی در محیط پرورش ضمن از بین بردن آنها لازم است نسبت به انهدام لانه‌های آنها در محیط پرورش و یا خارج از آن اقدام نمود.
توصیه میشود که برای مبارزه با مورچه‌ها از سموم استفاده نگرد زیرا استعمال هر گونه سمی‌در محیط پرورش برای کرمها خطرناک بوده و باعث مسمومیت آنها می‌گردد.
در پایان این بحث یاد آوری می‌نماید انجام ضدعفونی سالنهای پرورش و کلیه وسایل پرورش قبل از اقدام به پرورش، ضدعفونی به موقع بستر و بدن کرمها و رعایت بهداشت محیط پرورش از اقداماتی هستند که به میزان قابل ملاحظه ای از آلودگی کرمها به بیماریها و آفات ممانعت کرده و موجب افزایش تولید میشوند.
پیشنهاد کسب و کار
به نظر می‌رسد با ایجاد هماهنگی‌های لازم و اعطای وام، قطع تدریجی واردات نخ ابریشم و سیاست‌های حمایتی می‌توان در بخش تولید کرم ابریشم و تبدیل آن به نخ در داخل به نتیجه مثبتی رسید. تحقیقات میدانی برای این گزارش نشان می‌دهد اغلب صنایع وابسته به نخ ابریشم هم‌اکنون از محصولات وارداتی استفاده می‌کنند.
هزینه و درآمد پرورش کرم ابریشم
تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد به ازای پرورش هر جعبه تخم نوغان به‌طور میانگین ۳۰ کیلو پیله برداشت میشود و با احتساب متوسط قیمت ۲۰ هزار تومان برای هر کیلو پیله ابریشم، هر جعبه مبلغی حدود ۶۰۰ هزار تومان درآمدزایی دارد.
غیر از توتستان که نیاز اولیه نوغانداری است کشاورزان اغلب تنها مبلغی در حدود ۳۵۰۰ تومان بابت سم یا آهک مورد استفاده می‌پردازند و معمولاً مبلغ دیگری به این هزینه‌ها اضافه نخواهد شد.» این البته تنها هزینه و درآمد یک جعبه تخم نوغان است و بدیهی است هر چقدر تعداد بیشتر باشد به همان میزان به سود و هزینه نیز افزوده خواهد شد.
وضعیت بازار کرم ابریشم
تا چند سال پیش دولت به‌صورت تضمینی به خرید پیله ابریشم اقدام می‌کرد اما هم‌اکنون بخش‌خصوصی رغبت بیشتری به خرید پیله ابریشم نشان می‌دهد. تحقیقات نشان می‌دهد عمده خریداران پیله، ریسندگانی از شهرهای خراسان خصوصا تربت حیدریه هستند که با تهیه محصول از طریق نوغانداران، آن را تبدیل به نخ می‌کنند و در شهرهایی مانند قم برای مصرف قالیبافان عرضه می‌کنند.
آنچه در مجموع پیداست؛ اینکه اگرچه پرورش کرم ابریشم کاری فصلی است اما به سبب پاره وقت بودن آن تداخلی با سایر امور نوغانداران به وجود نخواهد آورد. پرورش کرم ابریشم و استحصال پیله می‌تواند کاری جنبی و البته درآمدزا برای کشاورزان و حتی بخش‌های دیگر جامعه که تمایل به سرمایه‌گذاری زودبازده دارند باشد. اگرچه در کنار آن نباید از مشاغلی مانند تبدیل پیله به نخ نیز غافل شد.
