ایده کشت و پرورش هل یکی از ادویه های گران قیمت

هل یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی و ادویه ای است. در کتاب های قدیمی سانسکریت این گیاه به نام الا معرفی شده و خواص دارویی آن شرح داده شده است. از میوه های هل در صنایع غذایی، شیرینی سازی، نوشابه سازی و صنایع تولید نان استفاده می شود. در چای نیز عنوان طعم دهنده و ضد نفخ استفاده می شود. در اکثر منابع علمی از این گیاه، به عنوان موادی ضد نفخ، طعم دهنده، تقویت کننده قلب و دستگاه گوارش یاد شده است.

گیاه هل

هل در واقع میوه ای کوچک از خانواده زنجبیل ها است که انواع گوناگونی از جمله هل سیاه،هل سفید و هل سبز را داراست که البته نوع سبز آن به دلیل عطر تندش محبوبیت بیشتری دارد. هل به عنوان یک طعم دهنده و چاشنی خوشبو در بسیاری از مواد غذایی از جمله غذاها،شیرینی ها و هم چنین مرباها مورد استفاده قرار می گیرد . از هل نیز در چای به خاطر طعمش و به دلیل خاصیت ضد نفخ بودن آن استفاده فراوانی می شود.

کاشت آن امروزه در بیشتر کشور های واقع در شبه جزیره هند انجام میپذیرد به طوری که حدود ۶۰ درصد از تولید آن در گواتمالا، تانزانیا و سریلانکا و همچنین در هندوستان همانطور که گفته شد صورت می گیرد. از میوه آن به عنوان تقویت کننده قلب و دستگاه گوارش در بسیاری از منابع علمی یاد شده است. در ادامه مطلب به شما چگونگی کاشتن هل و نکاتی درباره پرورش آن را آموزش خواهیم داد.

انواع هل

حال به شما قبل از هرچیزی انواع آن را معرفی خواهیم کرد

هل سبز

در طب چینی هل سبز در درمان بیماریهای معده و روده استفاده می شود . دانه های آن خواص ادرارآور دارد. هل سبز در جنوب شرق آسیا یافت می شود. خواص ویژه ای در درمان طب سنتی دارد، از آن به عنوان دانه یا پودر در صنعت مربا سازی و کمپوت سازی استفاده می شود و در طبخ گوشت سفید هم هل سبز کاربرد دارد. از دانه های آن به صورت دانه یا کوبیده در چای یا قهوه برای خوشبو کردن آن استفاده می شود . یکی دیگر از ویژگیهای آن این است که سبب چاق شدن می شود زیرا اشتها را افزایش می دهد.

عطر آن از دیگر گونه های آن ( سفید و سیاه ) بیشتر است. هل سبز چاشنی معطریست که در طبخ غذا، پخت نان و شیرینی استفاده می شود. هندی ها ، پاکستانی ها و جنوب بلوچستان ایران از این دانه گیاهی معطر بیشتر استفاده می کند. شکل هل سبز به صورت غلاف هایی کوچک است که درون آن دانه های سیاه رنگ و خوشبو است. هم دانه و هم غلاف هل سبز عطر و طعم دلپذیری دارد و عاملی برای طعم دادن به غذاهای هندی به حساب می آید. از نوشیدنی های بسیار مشهور در هند چای هل و زنجبیل است . گیاهیست دارویی که در فرهنگ هندی و پزشکی سنتی چینی کاربرد بسزایی دارد.

هل سیاه

هل سیاه میوه گیاه است، چند ساله و علفی است. همچنین از خانواده زنجبیلهاست. هل سیاه نامهای دیگری دارد که مهمترین آن هیل غراب و قافله کبار است. میوه های گیاه سیاه اول شهریور با قطر ۲۵ تا ۵۰ میلیمتر بوجود می آید که در هر دانه ۱۲ دانه نامنظم قهوه ای رنگ با بویی معطر و مزه ای شیرین دارد. کشورهایی از جمله هندوستان ، ترکمنستان ، ایران ( شهر کرمان ) بزرگترین تولید کننده آن هستند .دانه های آن دارای آنتی اکسیدانهای قدرتمندی هستند، که در درمان بیماریها ماثر هستند.

مطالعات نشان می دهد که هل سیاه سرشار از ترکیبات منحصر به فرد از جمله ترپی نئول ، ترپنین ، فورمیک اسید و استیک اسید است . دانه های آن بسیار مقوی هستند و نقش پررنگی در ساخت داروها دارد .

هل سفید

هل سفید هم گیاه علفی و چند ساله است. ساقه های زیر زمینی و منشعب دارد. ساقه های زیرزمینی آن ضخیم و طویل است و ساقه هایه هوایی آن بهم پیچیده به ارتفاع حدود تا ۳ متر می رسد.
هله سفید هم از تیره زنجبیل هاست. برگهایی ساده ، متناوب و بیضی شکل دارد. گیاهی بوته ایست با گلهای بوته ای کوچک و سفید رنگ که در مرکز گل رنگ بنفش خودنمایی می کند. میوه آن سفید کپسولی شکل است. بسیار معطر است و محتوی دانه های سخت سیاه مایل به قهوه ای رنگ است.

طبیعت این گیاه خیلی گرم و خیلی خشک است. حاوی پروتئین ، کلسیم اکسالات و سیلیس است و بخش مورد استفاده آن دانه های داخل آن است. معمولا دانه های داخل هل سفید رو دم می کنند. ادویه معطریست در صنایع غذایی، شیرینی پزی، عطر سازی و معطر کردن بعضی از محصولات دخانیات. مصرف بیشتر از ۳ گرم در روز برای بدن مضر است.

آموزش کاشت هل

مراحلی که باید در هنگام کاشت هل رعایت نمود:

۱- اولین کاری که انجام می دهیم این است که کپسول های بذر را در آب قرار دهیم و بعد از آن با فشار کمی به پوسته کپسول را باز کنیم تا دانه خارج شود و به خاطر اینکه پوشش چسبنده آن حذف شود لازم است که دانه ها را در آب بشوییم.

۲- به مدت دو روز بذرها را درون آب قرار می دهیم و داخل دستمال خیس می گذاریم تا جوانه بزند و بعد از اینکه جوانه زنی انجام شد لازم است که بلافاصله بذرها را در گلدان و یا زمین اصلی که در نظر داشتیم بکاریم. البته بهتر است که از خاک های سبک همانند پیت ماس یا کوکوپیت برای کاشت بذرها استفاده نمود.

۳- فصل مورد نظر برای کاشت هل معمولا اواخر تابستان و پاییز است و مناسب ترین مکان برای کاشت بذر گلخانه ای است که شیب ملایمی داشته باشد و از لحاظ دسترسی به آب خوب باشد.

۴- مقدار بذری که برای کاشت گیاه مورد نیاز است ۱۰ گرم بر متر مربع می باشد بعد از آن روی بذرها را با لایه نازک و تخت ماسه و سپس با کاه برنج می پوشانند.

۵- در مدت زمان ۳۰ روز و در نهایت ۹۰ روز جوانه زنی دانه ها ادامه دارد.نهال هایی که در محیط کشت اولیه سبز شدند را پس از ۶ ماه به محیط کشت ثانویه منتقل می کنیم و  با فاصله ۳۰ سانتی متر از هم می کاریم که به مدت یک سال باید در آنجا  باقی بمانند.

۶- آبیاری بستر بذر باید به صورت مداوم باشد و سایه بانی جهت بالای سر آن باید در نظر گرفته شود. زمان مناسب برای برداشت کپسول ها قبل از تبدیل شدن رنگ آنها به زرد است چرا که در این زمان کاملا رسیده هستند.

شرایط مناسب جهت  پرورش گیاه هل

در ادامه با عوامل محیطی که برای کاشت هل باید به آنها توجه داشت آشنا می شوید.

دمای مناسب

بهترین دما برای رشد گیاه هل ۱۰تا ۳۵ درجه سانتی گراد می باشد که البته این گیاه در درجه حرارت های بین ۳۰ تا ۳۵ درجه نیز می تواند رشد مناسبی داشته باشد.

محل کاشت

حساسیت گیاه هل به وزش باد در زمان رشد بسیار بالاست بنابراین توصیه می شود که در مکان هایی که باد خیز هستند کاشت آن صورت نگیرد چرا که باعث کاهش شدید راندمان و محصول دهی گیاه می شود.

این گیاه در طول رویش به نور کافی، آب فراوان و گرمای مناسب نیاز دارد. در اقلیم هایی که بارندگی سالانه آن بین ۱۵۰۰ تا ۷۰۰ میلیمتر باشد می روید. بارندگی باید در طول رویش گیاه از پراکنش مناسبی برخوردار باشد.

این گیاه را می توان در ارتفاعات ۷۶۰ تا ۱۵۰۰ متر از سطح دریا کشت کرد. کشت آن در ارتفاعات بالاتر (بیش از ۱۵۰۰ متر از سطح دریا) مناسب نبوده و سبب محدودیت در رشد گیاه می شود.

خاک مناسب

خاکی که برای کاشت این گیاه مطلوب می باشد خاک های سنگین رسی و لوم رسی است. برای رویش بهتر گیاه پی اچ بین ۴٫۲ تا ۶٫۸ مناسب است.

کود مورد نیاز

به منظور بهبود کیفیت و بالا رفتن محصول دهی گیاه هل استفاده از میزان مناسبی کودهای شیمیایی به همراه کودهای آلی در طول رشد توصیه می شود چرا که این گیاه نیاز بالایی به مواد معدنی و عناصر غذایی دارد.

نور مناسب

مکانی که برای کاشت گیاه در نظر گرفته می شود بهتر است پر نور و روشن ولی از تابش مستقیم نور آفتاب به دور باشد به دلیل اینکه اگر این گیاه در معرض نور مستقیم قرار بگیرد کناره و نوک برگ ها دچار سوختگی می شود و هم چنین پژمرده و خشکیده می گردند. در محلی که نور کافی نباشد نیز فاصله برگ ها از هم دیگر زیاد و اندازه آن ها کوچکتر و رنگشان بی حال می گردد.

آبیاری

برای رشد مطلوب گیاه هل علاوه بر اینکه رطوبت باید در خاک باشد در هوای اطراف برگ ها نیز باید شاهد آن باشیم. باید در نظر داشت که آبیاری بیش از حد باعث سیاه شدن برگ ها ،پوسیدگی ساقه‌ها و ریشه‌های گیاه می شود.

آفات و بیماری ها

گیاهان در طول رویش ممکن است تحت تأثیر بیماری های قارچی، باکتریایی و یا ویروسی قرار گیرند. آفات نیز می توانند صدمات زیادی به محصول وارد کنند.

از مهمترین بیماری های درخت هل بیماری پوسیدگی کپسول است. عامل این بیماری گونه های مختلف قارچ فیتوفتورا و فوزاریوم می باشد. برگ های آلوده به این بیماری حالت آب گزیدگی پیدا کرده و این حالت از نوک و حاشیه برگ ها به سمت مرکز برگ توسعه یافته و به تدریج تمام برگ را آلوده می کند. محل آلوده خشک شده و در نهایت بافت های آلوده خرد می شوند. میوه های آلوده به این بیماری نیز به مرور قهوه ای شده و می پوسند. این میوه ها خیلی زود ریزش کرده و به اطراف پراکنده می شوند. رطوبت بالا و پایین بودن دمای خاک طی ماه های تیر تا شهریور سبب شیوع این بیماری می شود.

حال با انواع بیماری و آفات های آن آشنا خواهید شد.

پوسیدگی ریزومی

از بیماری های دیگر هل، پوسیدگی ریزومی است. عامل این بیماری قارچ ریزوکتونیا سولانی است. در سطح برگ های آلوده به این بیماری، لکه های زرد کمرنگ مشاهده می شود. برگ های آلوده به شدت پژمرده شده و اندام های هوایی گیاهان آلوده نیز شکننده می گردند.

قارچ های ریزوکتونیا سولانی

بوته میری نیز توسط قارچ های ریزوکتونیا سولانی و برخی گونه های پی تیوم ایجاد می شود. بوته های آلوده به این بیماری سبزخشک می شوند.

بیماری های ویروسی

بیماری های ویروسی نیز مانند ویروس موزائیک هل می تواند صدمات زیادی به محصول وارد کند.

نماتدها

نماتدها از بیماری هایی هستند که هر ساله خسارات سنگینی به مزارع هل وارد می کنند. نماتدها سبب جلوگیری از رشد گیاه، کاهش ساقه دهی و باریک شدن برگ ها می شوند. همچنین در سطح زیرین برگ های گیاه آلوده به نماتدها، گال هایی مشاهده می شود. سایه بیش از حد، خاک مرطوب و هوای گرم در شیوع نماتدهای هل نقش عمده ای دارند.

انواع کرم ها

تریپس درخت هل، کرم ساقه خوار و کپسول خوار، کرم ریشه، شته ها و کنه ها از آفاتی هستند که می توانند تولید و عملکرد محصول هل را به مخاطره اندازند.

استفاده از روش های به زراعی و همچنین سمپاشی مناسب و به موقع گیاهان نقش مهمی در کنترل آفات و بیماری های گیاه هل دارند.

روش های تکثیر گیاه هل

هل به دو صورت رویشی (تقسیم ریزوم ) و زایشی کاشت بذر در گلخانه تکثیر می یابد.

برای تکثیر رویشی توده های بزرگی از ریزوم را از گیاه در حال رشد گرفته (می برند) و آنها را از هم جدا و به توده های کوچک تر تبدیل می کنند. هر یک از توده ها باید دسته کم یک سال سن و یک جوانه داشته باشند و سپس آنها را در چاله های آماده شده می کارند. با تکثیر رویشی، گیاه سریعتر رشد می کند.

برای کاشت آن، ابتدا گودالی هایی در حدود 0.3 در 0.6 به ارتفاع 0.6 متر با فاصله 1.5 در 1.5 یا 3 در 3 متر بسته به نوع واریته حفر می کنند. سپس چاله ها را با مخلوطی از خاک سطحی و کمپست و کود گاو یک تا دو ماه پیش از شروع کاشت پر می کنند.

برای تولید در مقیاس زیاد از دانه استفاده می شود . برای این کار بذر های پر محصول و مرغوب را انتخاب می کنند و برای رسیده شدن و کامل شدن بذر ها ، کپسول های حاوی بذر را برای چند دقیقه در آب فرو می برند ، سپس دانه ها را با فشار کمی که به کپسول ها وارد می شود از داخل کپسول خارج می کنند. پوشش چسبناک دانه با شستن در آب سرد حذف می شود ، سپس بذر ها را بلا فاصله بعد از جوانه زنی می کارند. تاریخ کاشت بذر در ماه های شهریور و مهر یا آبان و آذر می باشد.

بهترین مکان برای کاشت بذر هل

بهترین مکان برای کاشت بذر گلخانه ای با شیب ملایم و قابل دست رسی به آب می باشد . دانه ها به صورت خطی یا یکپارچه در فضای به ابعاد 1 در 6 متر و ارتفاع کرت دود 0.3 متر نسبت به زمین کناری آن کاشته می شوند .

میزان بذر مورد احتیاج برای این کار 10 گرم بر متر مربع می باشد. سپس روی آن را ابتدا با لایه نازک و تخت ماسه و سپس با کاه برنج می پوشانند. جوانه زدن دانه ها در مدت 30 روز و در نهایت 90 روز ادامه دارد. بعد از 6 ماه نهال های سبز شده از محیط کشت اولیه به محیط کشت ثانویه انتقال می یابد.

در محیط کشت ثانویه که نهال ها به مدت یک سال در آن باقی می مانند ، نهال ها با فاصله 0.3 متر از هم کاشته می شوند. بستر بذر باید به طور مکرر آبیاری شود و سایه بالای سر آن نیز تأمین گردد.کپسول ها را تا زمانی که تقریباً رسیده هستند برداشت می کنند یعنی قبل از این که رنگ آنها به زرد گرائیده شود.

برداشت محصول

زمان گلدهی در گیاهان متفاوت و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش آنها دارد. گیاهان معمولا از سال دوم رویش به گل می روند. اولین گل ها فروردین – اردیبهشت ظاهر می شوند و گلدهی تا مرداد – شهریور ادامه می یابد. میوه ها ۱۲۰ روز پس از تشکیل اولین گل ها (مرداد – شهریور) ظاهر شده و به تدریج می رسند. هر گیاه سالم به طور متوسط سالانه ۲۰۰۰ میوه که وزن خشک آن ها در حدود ۲۰۰ گرم است تولید می کند. میوه های کاملا رسیده کیفیت مناسب تری دارند. از آنجا که میوه ها به طور همزمان نمی رسند، لذا برداشت طی چند مرحله انجام می گیرد.

زمان برداشت میوه هل به رقم و شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. برداشت هل در هندوستان معمولا مرداد یا شهریور ماه شروع شده و هر ۱۵ روز یک بار میوه های رسیده برداشت می شود. این روند تا بهمن ماه و گاهی تا اسفند ماه ادامه می یابد. برداشت هل توسط کارگر و با دست انجام می گیرد و هزینه زیادی را مصروف خود می کند.رنگ محصول هل یکی از فاکتور های مهم بازار پسندی آن است. اکثر مردم هل های سبز رنگ را ترجیح داده و آن را نشانه بهتر محصول می دانند. از این رو هل سبز بیشترین ارزش تجاری را دارد.

مردم برخی کشور ها نیز هل های سفید رنگ را ترجیح می دهند. به منظور تولید هل های سفید رنگ، میوه های تازه برداشت شده هل را در محلول متا بی سولفید پتاسیم ۲۰ درصد که حاوی یک درصد پر اکسید هیدروژن است می خیسانند. در این شرایط کلرفیل موجود در میوه کاملا تجزیه شده و پس از خشک شدن آنها سفید یا زرد رنگ رنگ می شوند.

خشک کردن

خشک کردن از مهمترین فرآیند های پس از برداشت محصول هل است. چگونگی خشک کردن نقش مهمی در کیفیت میوه هل دارد. در برخی کشور ها مانند سریلانکا هل را در هوای آزاد خشک می کنند. میوه ها بر حسب شرایط اقلیمی محل پس از پنج تا شش روز خشک می شوند. چنانچه هوا ابری و مه آلود باشد میوه ها برای خشک شدن به زمان طولانی تری (گاهی تا ۱۵ روز) نیاز دارند. خشک کردن هل در فضای آزاد در هوای آزاد روش مناسبی نیست. زیرا نه تنها گرد و غبار هوا تاثیر نامناسبی روی کیفیت هل می گذارد، بلکه رطوبت محیط نیز سبب آلوده شدن میوه ها به بیماری های قارچی می شود.

خشک کردن در چنین شرایطی سبب عدم یکنواختی در رنگ میوه ها می شود.

استفاده از خشک کن های الکتریکی نقش مهمی در حفظ کیفیت هل در طول خشک شدن دارد. اگر محصول در دمای ۲۷ تا ۴۰ درجه سانتی گراد خشک شود هل ها رنگ طبیعی خود را حفظ کرده و از بازار پسندی خوبی برخوردار خواهند بود. مقدار رطوبت مجاز در هل های خشک شده متفاوت و بستگی به شرایط اقلیمی محل تولید دارد و بین ۷ تا ۲۰ درصد متغیر است. با این حال مناسب ترین مقدار رطوبت برای میوه های خشک شده ۱۰ درصد گزارش شده است. مقدار عملکرد محصول هل بسیار متفاوت و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه دارد و بین ۱۵۰ تا ۱۰۰۰ کیلو گرم (وزن خشک) در هکتار است.

اگر چه برخی عملکرد هل را ۱۱۲ تا ۱۶۸ کیلو گرم در هکتار گزارش کرده اند.

خواص درمانی و مزیت های گیاه هل

دانه های هل ویژگی های فراوانی دارد از جمله برطرف کردن بوی نامطبوع دهان، کمک کردن به هضم غذا و تحریک کردن اشتهای افراد را می توان نام برد. به طوری که دم کرده آن نشاط آور، تقویت کننده معده و باد شکن است و هم چنین باعث رفع حالت تهوع و بی حالی و ممانعت از ترشح زیاد اسید معده می شود. گیاه هل طبع گرمی دارد و بسیار انرژی زا می باشد و در واقع با کاهش اضطراب و نگرانی باعث بهبود روحیه می شود. هل در تقویت کلیه ها نیز موثر می باشد. باید توجه داشت که مصرف بیش از حد هل باعث افزایش تپش قلب می شود.

درآمد کاشت هل

درآمد حاصل از کاشت به میزان عملکرد محصول بستگی زیادی دارد. قطعاً مقدار عملکرد محصول نیز به عوامل بسیاری ازجمله شرایط اقلیمی منطقه بستگی دارد. هم‌چنین لازم است بدانید که محصول این گیاه به‌طور هم‌زمان آماده برداشت نمی‌شود، لذا برداشت محصول طی چند مرحله انجام می‌شود. هر گیاه هل به‌طور متوسط سالانه 200 گرم وزن خشک میوه تولید می‌کند. هم‌چنین مقدار عملکرد محصول این گیاه را بین 100 تا 170 کیلوگرم در هکتار گزارش کردند.

اما با توجه به شرایط مختلف، این مقدار متغیر است و می‌تواند تغییر کند. قیمت هر یک کیلو هل در بازار به‌طور متوسط 120 هزار تومان است که این مقدار می‌تواند تغییر کند. پس با توجه به عملکرد محصول و کسر هزینه‌های تولید میزان درآمد این محصول مشخص می‌شود. هزینه‌های تولید این محصول خیلی زیاد نیست، اما هزینه برداشت می‌تواند افزایش یابد زیرا محصول این گیاه با دست و توسط کارگر برداشت می‌شود.

نتیجه‌گیری

هل درختی با سیستم ریشه‌ای قوی که در مناطق گرم و حاره به‌خوبی رشد می‌کند. همیشه ادویه‌ها و طعم‌دهنده‌ها محبوبیت بسیار زیادی در بین مردم‌دارند. زیرا موجب دل‌نشین شدن مواد غذایی و نوشیدنی‌ها می‌شوند. هل علاوه بر عطروطعم بی‌نظیر، دارای خواص و فواید دارویی بسیاری در طب سنتی است. مصارف دارویی و خوراکی این ادویه معطر در کشور ما نیز مانند مناطق دیگر بالا است. از میوه و برگ‌های این گیاه استفاده‌های زیادی می‌شود. این گیاه به نور کافی، دمای مناسب و خاک رسی نیاز دارد تا بتوانند حداکثر عملکرد را داشته باشد. با بررسی شرایط مناسب کشت و پرورش گیاه، می‌توان به آن به‌عنوان کسب‌وکاری پرسود هم نگاه کرد.

اما لازم است حتماً قبل از شروع کاشت نکات مهم و کاربردی در مورد این گیاه را به‌خوبی مطالعه کنید و با آگاهی لازم اقدام به کشت و پرورش این گیاه معطر کنید. گیاهان معطر همیشه طرفداران خاص خود را دارند. از هل برای عطر دار کردن نوشیدنی‌ها به‌خصوص چای استفاده‌های زیادی می‌شود. هم‌چنین از آن در صنایع غذایی برای مصارف مختلفی استفاده می‌شود.

خلاصه بررسی فنی، مالی و بازار طرح کشت و تولید

ظرفیت تولید سالیانه : 200 کیلوگرم هل خشک
نرخ برابری دلار : 18000 تومان
مساحت زمین موردنیاز : 10000 مترمربع
تعداد نیروی انسانی مورد نیاز : ۱ نفر
میزان سرمایه گذاری ثابت : 50 میلیون تومان
نرخ بازده داخلی : ۴۹ درصد